جستاری در گریزگویی و گونه‌های آن در روایت‌های داستانی بخش پهلوانی شاهنامه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

گریزگویی یا انحراف گفتاری خارج از موضوع اصلی است که نویسنده/ شاعر بنا به اغراضی آن را در خلال روایت و داستان بیان می‌کند. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی – تحلیلی - اسنادی و مطالعۀ کتابخانه­ای به انجام رسیده است، در پی آنیم که ضمن بیان تعریفی از گریزگویی، گونه­های آن را در بخش پهلوانی شاهنامۀ فردوسی بررسی و تحلیل کنیم. پرسش محوری پژوهش این است که اساساً گریزگویی چگونه بیانی است، فردوسی در کجای روایت خود بدان­ها پرداخته است و شاعر چه هدف یا اهدافی را در گریزگویی پی می­گیرد. پس از بررسی دریافتیم که فردوسی هم از لحاظ محتوایی و هم از جنبة ساختاری در سه بخش آغازین، میانه و پایانی حماسه‌اش به گریزگویی پرداخته است، در گونۀ آغازین، چهار مطلب گزارش شده است: در ناگزیری مرگ، ترک آز، نکوهش فرزند ناخلف و توصیفِ صِرف که نمونۀ اخیر گونه­ای مدخل روایت و براعت استهلال است. در بخش میانی شاعر وقفه­ای ایجاد کرده است تا مطلبی اخلاقی و اندرزگون بیان کند. در این بخش پنج مطلب گزارش شده است: رضا به تقدیر، تلوّن روزگار، مشعبدی روزگار، ستایش خرد و مصونیت بی­گناهان. در بخش پایانی نیز ضمن اشاره به مقوله­های بخش میانی، موارد پیش­گفته را بیشتر حسّی و عینی کرده و بیشتر به عبرت­گیری توجّه کرده است. مطالب این بخش در پنج دسته قرار دارد: تلوّن روزگار، توبیخ روزگار، ستمگری چرخ، ناگریزی مرگ و ترک آز. بیشترین گریزگویه مربوط است به احوال چرخ و روزگار و در این میان، تلوّن و بی­ثباتی چرخ بیشترین بسامد را داشته است. پیداست که گریزگویی­های مربوط به چرخ، تقدیر، فلک، زمان، نکوهش چرخ و مرگ بازتاب باورهای زروانی است. در گریزگویۀ مربوط به آز، نگاه فردوسی نگاهی اساطیری است و با جاندارانگاری و تجسیم این دیو، بیش از بیش انسان را از آن برحذر داشته است. نسخۀ عاجل فردوسی برای درمان آز، خردمندی است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Study on Digression and its Kinds in the Heroic Sections of Shahname of Ferdowsi

نویسندگان [English]

  • Amirabbas Azizifar 1
  • Somayeh Poladi 2
1 Assistant Professor of Persian Language and Literature Department of Literature and Humanity, Razi University, Kermanshah, Iran
2 Graduated Student of of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran
چکیده [English]

Evasion or deviation, which is called in English literature by Digression and Excursus, is a speech outside of the main subject, which the author/ poet speak for his aims during the narration. In this research, which is done through descriptive-analytical-documentary and library studies, we are going to define the digression in the heroic section of Ferdowsi's Shahnameh. The central question of the research is how basically digression is a statement, what kinds of it has been reported in Shahnameh, and what the poet pursues, what goal or goals he is trying to find out. After examination we found that Ferdowsi in the first, middle, and ending episodes of his work presented the kinds of digression. In the first part, the poet through some devices such as Prologue tried to deliver his idea. In the middle section, he has deliberately a pause to deliver a moral point, and in the final section he often refers to by wording, blame the world state, blame of avarice, condemnation, worship of wisdom, and inevitability of death. The most digression is related to the wheel of time, and among them, the instability of the wheel has the highest frequency and this matter is due to the reflection of Zorwanism's beliefs. In digression which related to avarice, the point of view of poet concerned with demon of avarice and the poet through animism he tries to beware of human kind. The only way to cure this disease and this devil- in the poet’s view is wisdom.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Digression
  • Shahnameh
  • Ferdowsi
  • Heroic Section

مراجع

آیدنلو، سجاد (1390)، دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامه)، تهران: سخن.
احمدی گیوی، حسن و حسن انوری (1363)، دستور زبان فارسی، تهران: فاطمی.
بویس، مری (1376)، تاریخ کیش زرتشت: اوائل کار، ترجمۀ همایون صنعتی­زاده، تهران: توس.
بهمنی مطلق، یدالله (1392)، «اندیشه­های اخلاقی و تربیتی فردوسی در شاهنامه و مقایسۀ آن با نظریه­های اخلاقی و تربیتی خواجه نصیر طوسی در اخلاق ناصری»، نشریۀ مطالعات نقد ادبی، شمارۀ 31، صص 55-80.
تفضلی، احمد (1354)، مینوی خرد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
چهری، طیب؛ مسعود صفایی­مقدم و منوچهر جوکار (1396)، «فضیلت وطن­دوستی در شاهنامه و نظریۀ فضیلت ارسطو»، فصلنامۀ مطالعات ملّی، شمارۀ 2، سال هجدهم، صص 99-114.
خالقی مطلق، جلال (1381)، «عناصر درام در برخی از داسـتان­هـای شاهنامه»، مجموعـه­مقـالات پهلوان و روان خردمند، به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران: طرح نو.
------------- (1381)، سخن­های دیرینه (سی گفتار در شاهنامۀ فردوسی)، به­کوشش علی دهباشی، تهران: افکار.
خلیلی جهانتیغ، مریم و مهدی دهرامی (1390)، «ادبیّات تعلیمی و تربیتی در شاهنامه فردوسی»، پژوهشنامۀ ادبیّات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 11، صص 41-58.
خوئینی، عصمت و سجاد رحمتیان (1394)، «بررسی مأخذ برخی از اندرزهای شاهنامه»، متن­شناسی ادب فارسی، دورۀ جدید، شمارۀ 1 (پیاپی 25)، صص 115-136.
داد، سیما (1387) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.
داوری، پریسا (1393)، «ارزش­های تعلیمی امثال شاهنامه»، نشریۀ پژوهشنامۀ ادبیّات تعلیمی، سال ششم، شمارۀ 21، صص 157-193.
دایی جواد، رضا (1350)، دستور زبان فارسی و راهنمای تجزیه و ترکیب، اصفهان: کتاب­فروشی شقفی (چاپخانه حبل­المتین).
دبیرسیاقی، محمد (1345)، دستور زبان فارسی، تهران: چاپخانه علی­اکبر علمی.
رمضان ماهی، سمیه؛ سید محمد فدوی و حسن بلخاری (1389)، «تجلی آیین­ور در نگارۀ گذر سیاووش از آتش»، نشریۀ هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شمارة 41، صص 53-62.
رودکی، جعفر بن محمد (1382)، دیوان شعر رودکی، تصحیح و شرح جعفر شعار، تهران: قطره.
زرین­کوب، عبدالحسین (1371)، «خرد و خردگرایی در شاهنامه»، فصلنامۀ هستی، صص 171-174.
زنز، آر. سی (1384)، زروان یا معمای زرتشتی­گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
سرّامی، قدمعلی (1368)، از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی- فرهنگی.
سعدی، مصلح­الدین (1397)، گلستان، به تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
صفا، ذبیح­الله (1333)، حماسه­سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
عباسی، محمود و یعقوب فولادی (1396)، «براعت استهلال­های تغزّل­گونه در شاهنامه»، فنون ادبی، شمارة 1 (پیاپی 18)، سال نهم، صص 173-186.
عطاری کرمانی، عباس (1374)، مجموعه دستور زبان و ادب فارسی نوین، تهران: چاپ و انتشارات آفرینش.
غضنفری، کلثوم (1394)، «باورهای زروانی در داستان رستم و اسفندیار»، ادب پژوهی، شمارۀ 34: صص 153- 177.
فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، براساس نسخۀ جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلام.
فرنبغ دادگی (1369)، بندهشن، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس.
کزازی، میرجلال­الدین (1372)، رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: مرکز.
--------------- (1381)، نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاهنامة فردوسی، تهران: سمت.
گزیده­های زاد سپرم (1385)، ترجمۀ راشـد محصـل، تهـران: پژوهشـگاه علـوم انسـانی و مطالعـات فرهنگی.
مجتبایی، فتح­الله (1352)، شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمان در ایران باستان، تهران: کاویان.
مجلسی، محمدباقر (1386)، بحار الانوار، قم: اسلامیه.
مرزبان راد، علی (1358)، دستور سودمند، تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.
مسکوب، شاهرخ (1374)، تن پهلوان و روان خردمند، تهران: طرح نو.
مشکور، محمدجواد (1346)، دستورنامه در صرف و نحو زبان پارسی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
معین، محمد (1388)، مزدیسنا و ادب پارسی، تهران: دانشگاه تهران.
منصوریان سرخگریه، حسین (1388)، «هویّت ملی و نوزایی فرهنگی در شاهنامه»، فصلنامۀ مطالعات ملی، شمارة 2، سال دهم، صص 75-99.
مهاجر، مهران و نبوی، محمد (1381)، واژگان ادبیّات و گفتمان ادبی، تهران: آگه.
مهرکی، ایرج و بهرامی رهنما، خدیجه (1390)، «ساختار تقدیرمحور داستان­های تراژیک شاهنامه»، فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیّات فارسی، شمارة بیستم، صص 37-67.
نورمند، احمد (1389)، «براعت استهلال و بسامدِ آن در بعضی از منظومه­ها، با تحلیل ِکاربرد آن در داستان رستم و اسفندیارِ شاهنامه»، ماهنامة کتاب ماه ادبیات، شمارة 37، سال چهارم، صص 26-27.
هدایت، صادق (1356)، نیرنگستان، تهران: جاویدان.
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار